آیین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان همه‌ساله از سوی عزاداران حسینی اجرا می‌شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد. حرم در باور مردم گیلان جلوه‌ای از مظلومیت و حماسه قیام عاشوراییان نهضت حسینی است.

مردم این استان هرساله در این ایام به خاطر مظلومیت امام حسین (ع) و یاران با وفایش در مبارزه با ظلم و ستم یزیدیان و مصیبتی که براهل بیتش روا شد با سروسینه زدن یاد و خاطره کربلای حسینی را زنده می‌کنند. هزاران شیفته حسینی با شروع ماه محرم، کاروان دل را به هوای کربلا آنچنان روان می‌کنند که گویی خود از حماسه سازان آن می‌باشند. اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس، علی اکبر، علی اصغر، حربن یزید ریاحی، حضرت رقیه و کودکان امام حسین (ع) در این ایام و برگزاری آیین‌های ویژه سوگواری به نام آنان نمونه‌ایی از باورهای مذهبی مردم این استان است.

مردم گیلان در دهه اول ماه محرم با حضور در مساجد و حسینیه‌ها و برگزاری مراسم نوحه، مصیبت‌خوانی و سینه‌زنی و زنجیرزنی با آیین‌های ویژه خود یک باردیگرحماسه‌حسینی و مظلومیت اهل‌بیت را درباور مردم به نمایش می‌گذارند. آیین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان همه‌ساله از سوی عزاداران حسینی اجرا می‌شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد.

آماده‌سازی مساجد و حسینیه‌ها، علم‌بندی و سیاه‌پوش کردن سردر مساجد و معابر و برپایی مجالس روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی از آیین‌های ویژه این ماه است. آداب و رسوم گیلانی برای ماه محرم قدمتی دیرینه دارد. مردم گیلان از سال‌های دور با آیین‌ها و رسوم مختلف به استقبال این ماه می‌روند. در بسیاری از شهرهای گیلان هنوز آیین‌های قدیمی محرم حفظ شده‌اند و با شور فراوانی برگزار می‌شود. آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان به شکل متفاوتی نسبت به شهرهای دیگر اجرا می‌شود. ماه محرم در استان گیلان همانند سایر همه شهرهای شیعه‌نشین و محبین اهل بیت در دنیا ماه عزاداری و سیاه‌پوشی است. در این ماه مردم گیلان لباس‌های سیاه و تیره به تن می‌کنند و با مراسم و آیین‌های مختلف نوحه‌خوانی و علم‌گردانی برای امام حسین سوگواری می‌کنند.

کلیه امام زاده‌ها، مساجد و اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند. مرثیه‌خوانی در این مکان‌ها معمولاً طبق برنامه‌ای مشخص به زبان فارسی و گیلکی اجرا می‌شود. مراسم سینه‌زنی، راه‌اندازی دسته و زنجیرزنی نیز از آیین‌های مشترکی هستند که در گیلان نیز همانند دیگر شهرها در ماه محرم اجرا می‌شود.

آیین سنتی علم‌بندی در ماسوله

ماسوله شهری است تاریخی و بسیار چشم نواز که به موجب کوچک بودنش شهرک خوانده میشود. در این شهر حیاط هر خانه، پشت‌بام خانه‌ای دیگر است و تنها راه عبور مرور در این شهر، پلکانانی هستند که با سنگ‌های کوهی ساخته شده‌اند و به همین منظور این شهر را شهرک پلکانی نیز می‌نامند. خانه‌های سنتی ماسوله به شکلی اصولی جای داده شده در دامنه کوه به طوری زیبا و ایستاده رو به طلوع آفتاب در یکی از نقاط سرسبز و خوش آب و هوای استان گیلان، با تابستانهای دل‌نشین و خزان‌های زرد و نارنجی و زمستان‌های پربرف و سفید ساخته شده است. زبان مردم ماسوله تالشی است که با گویش گیلکی تفاوت بسیاری دارد و دین مردم ماسوله اسلام و مذهبشان شیعه است. این شهرک تاریخی با دارا بودن چنین جاذبه‌هایی همه‌ساله پذیرای گردشگران میلیونی از ایران و دنیاست. اما با وجود این‌همه گردشگر در طول سال شاید هیچ روزی در طول سال به مانند روز ششم ماه محرم الحرام و مراسم علم‌بندی ماسوله این چنین پرشور و دل نواز نباشد. شب هفتم محرم، شبی است که مراسم تاریخی مذهبی علم‌بندی ماسوله در آن برگزار می‌شود. این مراسم تاریخی و مذهبی که قدمتی قریب به هشت قرن دارد بازدیدکنندگان زیادی را از جای‌جای مختلف ایران و جهان به خود جذب می‌کند. ماسوله‌ای‌هایی نیز که در دیگر مناطق کشور و حتی جهان سکونت دارند همه‌ساله برای حضور در مراسم علم‌بندی به زادگاهشان سفر می‌کنند، عکاسان و خبرنگاران زیادی هم برای ضبط تصاویر و لحظات این مراسم در خاطره‌ها ساعت‌ها به انتظار مینشینند تا صحنه‌های کم نظیر این مراسم را ببینند.

در این شب در اکثر خانه‌ها برای دادن نذری امام حسین (ع) باز است ماسوله‌ای‌ها از عزادارن و عاشقان اهل‌بیت (ع) با چای‌ دارچین محلی و شیرداغ و کلوچه‌های محلی مثل اگردک پذیرایی و زیر پای عزادارن گوسفند نذری قربانی می‌کنند. در رسم تاریخی علم‌بندی ماسوله که همه‌ساله در غروب ششم ماه محرم الحرام برگزار می‌شود. ابتدای مراسم بنا بر سنت قدیمی، عزادارن در روی بام‌ها و حیاط مساجد محله‌ها سنج‌ها را به‌هم میزنند و در شیپورها می‌دمند تا اهالی محله‌ها و عزادارن چهار دسته شهر را دور هم جمع کنند. با طنین این نواها در کوه‌ها وکوچه پس کوچه‌های ماسوله، علاوه بر دسته‌های چهارمحل این شهر، سایر ساکنین شهر و عزادارن از آغاز مراسم خبردار می‌شوند. تجمع مردم لحظه به لحظه در طی این مراسم زیاد و زیادتر می‌شود و دسته‌های عزاداری یکی پس از دیگری در کوچه‌های شهر سینه‌زنی می‌کنند و همه باهم نوحه «ای اهل علم میرعلمدارنیامد/ میر علمدار کو/ حضرت عباس‌ کو/ میل علمدار کو» را سر می‌دهند و به نوبت و پس از یکدیگر وارد صحن امامزاده عون‌بن علی جمع می‌شوند و علم‌های مساجدشان را که با پارچه‌هایی به رنگ سبز و مشکی آراسته شده‌اند را از قدیمی‌ترین علمدار و بزرگ شهر تحویل می‌گیرند. دسته‌ها به نوبت و اولویت مسجدها، در صحن امامزاده جمع می‌شوند تا علم از بالکن امامزاده به آن‌ها داده شود. برای نظم به مراسم و رعایت اولویت در سپردن علم به هر هیئت، هیاتی به نام «هیات محترم» وجود دارد که نزدیک مکان اعطای علم حضوردارند.

ترتیب سپردن علم‌ها به دسته‌ها امری پر اهمیت است و طبق مقررات دقیقی اجرا می‌شود. در پایان ماه محرم علم‌های چهار محله ماسوله به امامزاده برگردانده می‌شود. علت دیگر ویژه بودن مراسم علم‌بندی در ماسوله، ارزش و اولویت اقوام در اجرای آن است. علمدارها و کسانی که علم را به مسجد منتقل می‌کنند خانواده‌های قدیمی و سرشناس شهر هستند که بدین نحو موقعیت و اعتبار خود را قوام می‌بخشند. رسم آیینی علم‌بندی ماسوله نیز مانند خود این شهر کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر است. یکی از وجه تمایز و بی‌نظیری، شکل عمودی میل علم است. برخی بر این باورند که اصل علم در آغاز اسلام به این شکل بوده است. و عده دیگر می‌گویند به خاطر شکل معماری و طبقاتی بودن بام‌های خانه‌ها علم به این شکل طراحی شده است. علم‌های افقی که در شهرهای دیگر ایران رواج دارد در این شهر با وجود پلکان‌ها و بام‌های شهر و کوهستانی بودن منطقه قابل حمل نیستند. تاریخ و سابقه این مراسم مانند خود شهرک تاریخی ماسوله جای در دل تاریخ چندین هزارساله ایران دارد. بعضی می‌گویند علم‌بندی در دوره صفویه آغاز شده است و علم‌هایی که متعلق به محله‌های «مسجدبر، خانه‌بر، اسدمحله، کَشَسَر» بودند، در کل سال تا روز هفتم محرم، در مسجد‌های همان محله‌ها نگهداری می‌شدند.

این شهر که در نوبت ثبت جهانی می‌باشد در شماره ۱۰۹۰ فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیده‌است. ماسوله در جنوب غربی استان گیلان در بخش سردارجنگل فومن، ۶۰ کیلومتری شهر رشت و ۳۶ کیلومتری شهر فومن و ۲۰ کیلومتری شهر ماکلوان قرار دارد که همه‌ساله پذیرای حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر است.