حسین رضاپور: نقش آمریکا و انگلیس در شکل گیری کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ درس عبرتی برای همیشه تاریخ است و يادآور کودتاي ننگين و سياهي است که شيريني نهضت ملي شدن صنعت نفت را در کام ملت ايران تلخ کرد.

در روز ۲۸مرداد ۱۳۳۲در پی موفقیت کودتا و سقوط کابینه دوم دولت ملی دکتر مصدق، سرلشکر فضل‌الله زاهدی عهده‌دار تشکیل کابینه جدید شد. کودتای ۲۸مرداد یکی از حوادث سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران بود که در دوازدهمین سال حکومت پهلوی دوم به وقوع پیوست و سبب تثبیت حاکمیت او تا ربع قرن دیگر شد. تابستان سال ۱۳۲۰در میانه جنگ جهانی دوم، نیروهای بریتانیا و شوروی وارد ایران شدند. رضاشاه پهلوی عملاً از کشور تبعید شد و محمدرضا به جای پدر بر تخت سلطنت نشست. عدم اقتدار نسبی شاه جوان، بویژه در سال‌های ابتدایی، به تنش میان نیروهای سیاسی و تزلزل نهادهای قدرت دامن می‌‌زد. در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰، یعنی دهه اول سلطنت محمدرضا شاه، حدود پانزده بار نخست‌وزیر عوض شد؛ افرادی چون احمد قوام‌السلطنه، علی سهیلی، محمد ساعد، ابراهیم حکیم‌الممالک و عبدالحسین هژیر در این دوران به مقام نخست‌وزیری رسیدند. ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ يادآور کودتاي ننگين و سياهي است که شيريني نهضت ملي شدن صنعت نفت را در کام ملت ايران تلخ کرد. اگرچه اجراي نقشه کودتا در ۲۵ مرداد شکست خورد و شاه از ايران فرار کرد اما سستي مصدق و دلايل مختلف ديگر باعث شد که در ۲۸مرداد ۱۳۳۲کودتا عملي شود و سرلشکر فضل‌الله زاهدي مجري طرح کودتا به جاي مصدق نخست وزير شد و بدين ترتيب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلي و استعمار خارجي يکي از ننگين‌ترين دوره‌هاي استبداد در تاريخ معاصر ايران رقم خود و باعث حاکميت ۲۵ سال ديکتاتوري محمدرضا شاه با حمايت مستکبرين و خصوصا آمريکا گرديد.

با روی کار آمدن “آیزنهاور” و “والس” (رییس سازمان سیا) در آمریکا دولت این کشور نسبت به نهضت ملی ایران خیانت و توطئهچینی و همراهی کامل با انگلیسها را برای سرنگون کردن دولت مصدق پیشه خود ساخت. مقدمات این چرخش از اسفند ۱۳۳۱ مارس/ ۱۹۵۳ با سفر “ایدن” به واشنگتن و تشکیل کنفرانسی مرکب از وزرای خارجه دو کشور و مشاوران آنها آغاز شد و نتیجه کنفرانس چیزی جز سقوط دولت مصدق نبود. ولی به دلایلی چند این موضوع تا اول تیر ۱۳۳۲اجرای آن قاطعیت کامل و نهایی نیافته بود. هر چند قبل از آن اقداماتی صورت گرفته بود. در جلسه اول تیر ۱۳۳۲/ ژوئن ۱۹۵۳ که در دفتر وزیر خارجه آمریکا تشکیل شده بود تصمیم نهایی برای آغاز عملیات کودتا و سرنگونی دولت ایران گرفته شد و در این کنفرانس “کرمیت روزولت” را به عنوان فرمانده تعیین کردند. آیزنهاور همچنان امیدوار بود که با حل دعوای نفتی بتوان بیثباتی سیاسی را در ایران بر طرف کرد. شورای امنیت ملی در چهارم مارس ابراز داشت که ایالاتمتحده باید موضع خود را از انگلستان متمایز کرده، وام یکصد میلیون دلاری را به ایران بپردازد؛ اما یک هفته بعد پس از آنکه مصدق آخرین دور مذاکرات نفتی را ناتمام گذاشت و “آنتونی­ ایدن” وزیر امور خارجه انگلستان از “دالس” خواست که به ایران کمک نکند، آیزنهاور موضع خود را تغییر داد و اعلام کرد که تقریبا با اطمینان میتوان گفت چنین ابتکار عمل یک جانبهای از سوی ایالاتمتحده تاثیری نخواهد داشت. سازمان سیا اختیار یافت که به برنامهریزی کودتا بپردازد و این تصمیم به اطلاع “هندرسون” (سفیرایالاتمتحدهآمریکا) و “گودیران”(رییس سازمان سیا در ایران) رسانده شد. در چهارم آوریل یک میلیون دلار به پایگاه سیا در تهران داده شد تا بنا به تایید “گودیران” و “هندرسون” در هر راهی که باعث سرنگونی مصدق شود مورد استفاده قرار گیرد.

متخصصان “سیا” در امور ایران پس از اختیار یافتن در ماه مارس، تدارک کودتا را آغاز کردند. آنان وضعیت را مورد مطالعه قرار دادند و در ۶ آوریل/ ۲۸ فروردین گزارش اولیهای تهیه کردند که نتیجه میگرفت که یک کودتای مورد حمایت “سیا” شدنی و “زاهدی” بهترین نامزد برای جانشینی مصدق است. سازمان “سیا” به دلیل اینکه “زاهدی” دارای شجاعت، طرفداری از آمریکا و تنها شخصی بود که آشکارا هوای نخستوزیری در سرداشت از او حمایت کرد. مقامات آمریکایی به صورت رسمی تصمیم گرفتند “سیا” به همراه “اینتلجنیس سرویس” این عملیات را به اجرا در آورد.

“ژنرال ­شوارتسکف” را جهت تدارک کودتا روانه ایران کردند. “شوارتسکف” یکی از کارشناسان آمریکایی بود که بین سالهای ۱۳۲۱ و ۱۳۲۷ ماموریت سازماندهی و آمورش کادرهای شهربانی ایران را به عهده داشت و لذا با “زاهدی” که در آن دوران رییس شهربانی بود دوستی دیرینهای داشت در دیدار از ایران که بنا بر ماموریت سیا و به عنوان دیدار از دوستان قدیمی انجام میگرفت با توافق شاه، “زاهدی” را که از سایرین در ارتش و شهربانی مناسبتر یافته بود جهت کودتا علیه مصدق انتخاب نمود. همزمان با فعالیتهای “شوارتسکف” در ایران “آلن دالس” و برادرش “فالستر دالس” (وزیر امورخارجه آمریکا)و “لویی هندرسون” (سفیر کبیر آمریکا)در ایران رهسپار سویس شدند. “لویی هندرسون” قبل از سفر با خواهر شاه، “اشرف” ملاقات کرد و “اشرف” نیز پس از ابلاغ اوامر آنها به شاه، روانه سوییس شد و از آنجا بود که کودتا مرحله به مرحله هدایت میشد. واما روزولت رییس کودتا وارد ایران شد. وظیفه روزولت به دست آوردن حمایت شاه و راضی کردن او به عزل مصدق بود.

به رغم این که طراح اصلی کودتا دولت بریتانیا بود، آمریکا هم نقش موثری در اجرای طرح کودتا داشت. شاید اگر کمک ایالاتمتحده نبود موفقیت در انجام کودتا امکان نداشت. نقش ایالاتمتحده در کودتا قابل انکار نیست؛ اما این نکته هم که آمریکا به تنهایی طرح کودتا را ریخت و بعد هم به وسیله عوامل سیا دولت مصدق را سرنگون کرد خیلی اغراقآمیز به نظر میرسد. در اینجا باید به این نکته اشاره شود که مهمترین نقش ایالاتمتحده در تامین هزینه عملیات کودتا بود در رابطه با تامین هزینه عملیات کودتا “روزولت” در مصاحبه با روزنامه “لوس­آنجلس­تایمز” گفته است: «مبلغ یک میلیون دلار برای ترتیب دادن تظاهرات خیابانی به منظور سقوط دولت ناسوینالیسم مصدق که سیصد کشته به جای گذاشت در اختیار ما بوده که حدود ۷۵ هزار دلار آن خرج شده است و بقیه پول را در گاو صندوق مطمئنی گذاشتیم و پس از عملیات این مبلغ به شاه تحویل داده شود همچنین “روزولت” در مصاحبهاش فاش ساخت که مبلغ ۷۵ هزار دلار هزینه ترتیب دادن تظاهرات خیابانی را به یک شبکه مرکب از سه نفر آمریکایی و پنج نفر ایران که با او همکاری داشتنه اند پرداخت کرده است.»