یادداشت مرتضی سخایی: قدمت کهن دژ سَکسار « بطور دقیق مشخص نیست» ؟!

* مرتضی سخایی ؛ پژوهشگر

در دهه گذشته کمتر کسی را می یافتید تا نامی از کهن دژ سَکسار شنیده باشد و یا بداند که اصلاً کجاست حالا اما همه می دانند که کجاست ولی تقریباً هیچکس نتوانسته به دو سوال مهم در مورد تاریخ این قلعه ی باستانی پاسخ بدهد :

۱- این قلعه را چه کسی ساخته ؟

۲- علت العلل ساخت قلعه چیست ؟ 

مهمترین علتِ این نداستنها مربوط است به سالیابی های انجام شده توسط وزارت میراث فرهنگی و تناقض های موجود در نتایج بدست آمده با تاریخ شفاهی مردم این منطقه.

آذر صادقی نژاد نویسنده کتاب « قلعه رودخان بزرگترین دژ گیلان » در بخش مقدمه کتب خود و همچنین در وبلاگ شخصی خود خبر از دو نوع آزمایش بر روی آجرها و مواد و مصالح دژ داده است. که یکی از آنها آزمایش‎های سالیابی ترمولومینساس مربوط به سالیابی آجرها و دومی آزمایش‎های پراش پرتوایکس مربوط به بررسی مواد و مصالح دژ است. وی در همین رابطه خبر مایوس کننده ای هم داد و آن اینکه نتایج آزمایش‏های سالیابی دوم طی جابجایی مردادماه ۱۳۸۹ میراث فرهنگی از تهران به استان فارس مفقود شده و امکان دسترسی به آنها وجود ندارد.

طبق سالیابی انجام شده بر روی « نمونه های آجری » ( که نتیجه آن دارای ۶۲۵ سال اختلاف زمانی است! ) قدمت این کهن دژ از ۲۳۰±۲۵ تا ۸۲۰±۶۰ سال است!.

این نتیجه مربوط به سالهای مرمت و ترمیم دژ در ادوار مختلف است و نه سال دقیق ساخت آن. اما آیا قدمت کهن دژ سَکسار به درستی معلوم نیست؟!

باستان شناسان معتقدند برای فهمیدنِ قدمت یک بنای باستانی بایستی لایه های زیرین خصوصاً پِی ها مورد نمونه برداری و آزمایش قرار گیرند اما این اتفاق در مورد کهن دژ سَکسار هیچوقت نیفتاده است!. 

جدای از این مباحث در تابلویی که وزارت میراث فرهنگی در محل بنا نصب کرده در قسمتِ قدمت از عنوان « بطور دقیق مشخص نیست! » استفاده نموده است و این به تنهایی می تواند پیدا کردن جواب هایی هرچند محتمل از چرایی ساخته شدن دژ و یافتن سازنده اش را تبدیل به یأس کند.

 

ناگفته نماند تاریخ شفاهی هر منطقه در صورتیکه با روشهای علمی مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد می تواند مورد استناد متقن و دقیق کارشناسان قرار گیرد و جوابهای قاطعانه و محکمی به قدمت بناهای تاریخی دهد اما جای تاسف است که در روند پژوهشهای باستانشناسی و اکثر پژوهشگران نمی توان سراغی از آن یافت.

تاریخ شفاهی در مورد قدمت کهن دژ سَکسار هم حرفهای مهمی برای گفتن دارد و حتی اسم سازندگان این کهن دژ را نیز مطرح کرده است.

طبق تاریخ مکتوب که غلط و توام با اشتباهات زیادی است نام این کهن دژ قلعه رودخان است! اما در تاریخ شفاهی منطقه قَلَه روخون که این کهن دژ در آن واقع است ، نام آن سَکسار عنوان شده است.

سَکسار نام یک شهر باستانی در شاهنامه می باشد. این شهر باستانی بنا به پژوهش های مرحوم دکتر چراغعلی اعظمی سنگسری ، در محدوده « مهدیشهر » فعلی در استان سمنان قرار داشته است. از سوی دیگر در بررسیهای ریشه شناسانه از نام سَکسار به وجه تسمیه « سَرای سَکا » یا « منطقه‌ی سَکا نشین » می رسیم.

این موضوع زمانی جالب می شود که بدانیم بر اساس تاریخ شفاهیِ مردم مهدیشهر ، آنان خود را از نسل سَکاهای داهه یعنی موسس سلسله اشکانیان می دانند.

در ثانی در اسناد متعددی می توان ارتباطات ویژه‌ای را که بین سَکاها یعنی همان اجداد مردم مهدیشهر فعلی و تالشان باستان ( که از آنان در کتیبه های هخامنشی به نام ثَتَگوش و در اسناد یونانی به نام کادوس یاد شده است و مردم روستای قَلَه روخون هم تالش هستند ) یافت. سَکاها و تالشان دارای مشابهاتی کلامی و آداب و رسومی شبیه به هم بوده اند که با کمی جستجو می توان به حقایق بیشتری در این زمینه دست یافت.

از دیگر سو معماری غیر متقارن کهن دژ سَکسار ، استفاده از گرمخانه ( شومینه ) در تمام اتاقهای کهن دژ سَکسار و محل قرار گیری کهن دژ سَکسار از فاکتورهای مهم دیگری هستند که ما را به دوره اشکانیان به عنوان سازندگان اصلی این کهن دژ رهنمون می سازد.

این در صورتی است که تاکنون کسی از این منظر به نام سَکسار ننگریسته بود. « سَکسار » نامی است که از اجداد مردم روستای قَلَه روخون در شهرستان فومن استان گیلان و اجداد مردم مهدیشهر در استان سمنان به ما رسیده و می تواند منشاء مهمی برای تحقیقات محققین تاریخ راستین باشد. با حقایق مطرح شده آیا نمی توان اشکانیان را سازنده کهن دژ سَکسار دانست؟

در پایان یک خطیِ اطلاعات صحیح در مورد کهن دژ سَکسار از نظر می گذرد:

 

– نام اصیل ، صحیح و معنادار این قلعه، « سَکسار» است و « قلعه رودخان »، ترجمه توأم با اشتباهات مصطلح بسیار زیادی از نام اصیل و معنادار «قَلَه روخون» است. 

 

– آبادی پایین‌دست دژ سَکسار محل قشلاق مردمان ییلاق‌نشین قَلَه روخون است که به ‌اشتباه با نام ناصحیح قلعه خلط شده و «قلعه رودخان» نامیده شده است.

 

 

– اسم اصیل، صحیح و معنادار این روستا « قَلَه روخون » است؛ بنابراین، روستایی به نام «رودخان» وجود خارجی ندارد.

 

– وجه تسمیه قَلَه روخون : آبادی پایین دستی که در مسیر قلعه قرار دارد.

 

– «قلعه رودخان» ، «قلعه‌ی رودخان»، «قلعه‌ی رودخانه‌ای» ، «قلعه‌ی هزار پله» و « قلعه‌ی حسامی » ، «قلعه ی گَشت» ، «قلعه رودخان شفت» اسامی ناصحیحی هستند که برای این کهن دژ تراشیده‌اند.

 

– نام رودخانه هم‌جوار دژ سَکسار، «رودخانه حَیدَرَلات» است.

– کهن دژ سَکسار در هیچ زمانی از قلاع اسماعیلیان نبوده است.

– این دژ نه در دوره ساسانیان و نه سلجوقیان بلکه توسط اقوام سَکا ( اشکانیان ) ساخته‌شده است.

 

– وجه تسمیه سَکسار : سَرای سَکار ، منطقه ی سَکا نشین 

گفتنی است فرضیه اشکانی بودن کهن دژ سَکسار برای اولین بار توسط « مرتضی سخایی قَلَه رخونی » در تاریخ ۰۸/۱۰/۹۸ در پژوهشکده گیلانشناسی دانشگاه گیلان مطرح شد و قرار است در پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی استان گیلان مورد بحث و بررسی کارشناسانه قرار گیرد.